یوزپلنگ اسیایی / اختصاصی پارسی پت

[پارسا حق نظری]

نام فارسی : یوزپلنگ
نام انگلیسی: Cheetah ( دارای ریشه سانسکریت )
نام علمی : Acinonyx jubatus
تیره : گربه ایان
راسته : ثابت پنجه ها ( سرده ای از پستانداران گوشتخوار که امروزه یوزپلنگ اخرین بازمانده انان است همانطور که از نامشان پیداست یکی از ویژگی های بارز این سرده ثابت بود پنجه ها بوده و عدم توانایی جمع کردن ناخن ها به درون پنجه )
یوزپلنگ یکی از زیباترین و چابک ترین گربه سانان جهان است که پیدایش اش به حدود 7.2 میلیون سال پیش بر می گردد که در دوره پلیوسن-پلستوس (هولوسن ) پدید امده است نزدیک ترین خویشاوندان ژنتیکی یوزپلنگ امروزه بر پایه تحقیقات پوما ( Puma concolor) و جگوار وندی( Puma yagouaroundi) که هر دو ساکن قاره امریکا هستند
یوزپلنگ که روزگاری گستره پراکندگی زیادی داشت که از شبه جزیره هند(منقرش شدن یوز در سال 1952 رسما اعلام شد ) پاکستان،افغانستان ، ایران ، شبه جزیره عربستان(انقراض در سال 1951)،سوریه،عراق،کویت و بیشتر مناطق افریقا ادامه پیدا می کرد ، امروزه بنا بر دلایل بسیاری جمعیت این گربه سان روبه کاهش گذاشته و تنها جمعیت جنوب و شرق افریقا اوضاع نسبتا خوبی دارند و جمعیت شمال غربی افریقا (Acinonyx jubatus hecki) (یوزپلنگ صحرا ) با حدود جمعیت زیر 250 قلاده( ساکن کوهستان های الجزایر و گزارش های از وجود در غرب لیبی ) و زیرگونه یوزپلنگ اسیایی ( venaticus Acinonyx jubatus) با جمعیت کمتر از 50 قلاده به شدت در خطر انقراض هستند همینطور باید در نظر گرفت این سه زیرگونه باقی مانده یوز ایزوله شده اند و هنوز اختلاف نظر بر سر زیرگونه شمال غربی وجود دارد همینطور یوزپلنگ شمال افریقا دارای شباهت ژنتیکی زیادی به زیرگونه اسیایی است.


تصویر ثبت شده توسط دوربین تله ای از زیرگونه ی شمال غربی افریقا

یوزپلنگ اسیایی : یوزپلنگ اسیایی که امروزه تبدیل به کمیاب ترین گربه سان ایران و حتی جهان شده است تا حدود دو دهه پیش منقرض شده پنداشته می شد و حتی اندیشمندان خارجی اعتقاد داشتند تصاویر ارسالی از ایران مربوط به نمونه های تاکسیدرمی شده است ولی با اولین ثبت رسمی در مهر ماه سال 1380 توسط دوربین تله ای در پناهگاه حیات وحش نایین بندان طبس از یوزی به نام جنگال ( پیرترین یوزپلنگ جهان با سن 14 سال که در سال 1390 به علت کهولت سن و عدم توانایی شکار تلف شد ) تمامی این فرضیه ها رد شد. و نظرات هر چه بیشتر بر یوز جلب شد و محققان برای اولین بار به صورت گسترده دست به جمع اوری اطلاعات درباره یوزپلنگ اسیایی زدند .
پراکنش در ایران : در مرکز و شرق و شمال شرقی ایران که شامل استان های یزد ، سمنان ، خراسان جنوبی ، خراسان رضوی ، خراسان شمالی ، کرمان ، اصفهان ، تهران ، همینطور از مهم ترین مناطق زیستی یوزپلنگ امروزه می توان به پناهگاه حیات وحش میاندشت در خراسان شمالی ،پارک ملی توران در استان سمنان اشاره کرد و دره انجیر در یزد . همینطور پارک ملی کویر در حدود دو سال است که اخرین یوز نر( تنهاوحش) این پارک دیده نشده است و در استان یزد بخصوص در منطقه نایین بندان طبس و بافق و استان کرمان سالیان است که جمعیت یوز زاد اوری ندارند همینطور دیده شدن یوز در گلستان هم محدود به چند گزارش بوده است و از سال 1388 در استان اصفهان و ثبت عکس ازخانواده یوزی ( مادر توله ها اول در دره انجیر دیده شده و با طی مسافتی بالغ بر 180 کیلومتر در سیاه کوه زاد اوری کرده ) که تشکیل شده از سه قلاده بودند در پارک ملی سیاه کوه اصفهان نیز زاد اوری ثبت نشده است .
زیستگاه : یوزپلنگ در دشت ها و تپه ماهور ها و مناطق استپی و بیابانی زیست می کند و به خصوص در ایران بیشتر در مناطق کوهپایه ای دیده می شود .


تنها یوزپلنگ نر در اسارت در جهان در محیط نیمه محصور کوشکی

اندازه : طول بدن یوزپلنگ ایرانی به طور میانگین 145 سانتی متر طول دم 80 سانتی متر ارتفاع بدن تا 95 سانتی متر و وزنی نزدیک به 20 تا 45 کیلوگرم دارد .
ریخت شناسی : یوزپلنگ اسیایی هیکلی نازک و سری کوچک و دست و پایی بلند دارای عضلاتی حجیم به خصوص در ناحیه ران ، کمری باریک و سینه ای پهن و دمی بلند و کلفت و گوش های گرد و کوچک دارد . پوششی نحودی رنگ که به سمت شکم به سفیدی می رود که پوشیده شده از خال های گرد ، کوچک و توپر و سیاه که در بیشتر بدن یوز وجود دارد یکی از عمده تفاوت های ظاهری یوزپلنگ اسیایی نسبت به زیرگونه افریقای شرقی خود رنگ روشن یوز اسیایی ، مقدار کمتر خال در بدن ، وجود یال بلند تر در گردن ، جثه کوچک تر و پوشش ضحیم تر است که می توان اقلیم های متفاوت زیستگاه ها را یکی از عوامل ان دانست و فرگشت حیوان برای سازگاری در محیط را همینطور یوزپلنگ دارای خط سیاه رنگ کشیده شده از کنار چشم تا دهان به نام خط اشک ( جلوگیری از تابش مستقیم افتاب ) . همینطور تکامل یوزپلنگ نیز قابل توجه است دندان های نیش با ریشه ی کوتاه ( باعث کمتر اشغال شدن مجرای بینی و افزایش اندازه ان و ورود اکسیژن می شود ) بدن انعطاف پذیر و دم بلند برای حفظ تعادل ، ناخن های نیمه جمع شده ، پینه پای سفت ، عضلات حجم دار ران و دست ها ، گردش خون بالا ، شش های بزرگ نسبت به اندازه و عوامل فیزیولوژیک دیگر در طی میلیون ها سال باعث شده یوزپلنگ بتواند در مسافت های کوتاه به سرعت 112 کیلومتر بر ساعت برسد ( البته یوزپلنگ در مدت 10 ثانیه این سرعت برایش کشنده است )
عادات رفتاری : یوزپلنگ اصولا گربه سانی روز فعال است اما در شب هم فعالیت دارد به خصوص در زیستگاه های گرم و همینطور در کنار شیر جزو معدود گربه سانانی است که فعالیت گروهی دارد به طوری که نر ها بیشتر اوقات تشکیل ائتلاف می دهند این ائتلاف بیشتر تشکیل شده از یوز های برادر است وگاهی هم یوز های غربیه به انها می پیوندند در این گروه در بیشتر موارد الفا وجود ندارد یوزپلنگ های نر مساحتی بالغ بر 1000 کیلومتر را تحت قلمرو خود قرار می دهند ( در افریقا این مساحت به علت رقیبان بیشتر کمتر است ) این ائتلاف برای دت های طولانی استوار هستند بر خلاف یوز های نر یوز های ماده به تنهایی زندگی می کنند و در بیشتر اوقات هم در مسافت های طولانی در جابجایی اند . یوزپلنگ توانایی نعره کردن ندارد و برای ایجاد ترس در مهاجم موهای پشت بدن خود را سیخ می کند ( خودش را بزرگ تر نشان می دهد ) و پاهای خود را به زمین می کوبد و صدایی غر غر مانند در می اورند . همینطور یوز های از ایجاد اوا های مختلف ( تا 4 نوع ) برای ارتباط با همنوع خود بهر می گیرند و عادت به تیمار کردن همدیگر دارند .
زاد اوری : یوزپلنگ ها در اواسط و تا اواخر زمستان شروع به انجام رفتار های تولید مثلی می کنند به خصوص یوز های نر اقدام به ادرار بر روی سنگ ها و تعیین قلمرو و تولید اصوات می کنند مدت زمان بارداری یوز ماده حدودا سه ماه است که بسته به تغذیه و حتی سن بین 2 تا 6 توله به دنیا می اورد که در صورت تجربه کم نو عوامل محیطی رخ مرگ میر توله تا 90 % هم میرسد نر در نگهداری توله های نقشی ندارد و ماده توله ها را بزرگ می کند مدت زمان بالغ شدن یوز نسبت به دیگر گربه سانان کمتر است توله ها تا 4 ماهگی تغذیه از شیر مادر می شوند و اصولا در صخره ای پنهان می شوند و مادر هم بسیار محتاطانه از انها مراقبت می کند وتا 16 ماهگی تحت مراقبت یوزپلنگ مادرند و یوزپلنگ های ماده در حدود 2 سالگی به توانایی تولید مثل می رسند . همینطور در بیشتر مواقع تا چند مماه بعد از ترک مادر برادر های و خواهر های کنار هم می مانند


نمونه ای از رفتار تعیین قلمرو و علامت گذاری در یوزپلنگ ها

تغذیه : طعمه های یوز در ایران بیشتر تشکیل شده از قوچ و میش ، اهو ، جبیر ، کل و بز ، خرگوش ، و حتی تغذیه از برخی میوه های وحشی نیز دیده شده است یوزپلنگ در ایران کمتر پیش می اید دست به شکار در سرعت های بالا بزند اما تاکتیک شکار کردن یوزپلنگ به این صورت است که با پایش گله ضعیف ترین طعمه را انتخاب می کند و به صورتی که دیده نشود نزدیک ان می شود و زمانی که به فاصله زیر 30 متر رسید با یک حرکت ناگهانی و سریع به دنبال طعمه می افتد و ضربه بر پاهای طعمه سعی در از بین تعادل طمعه را دارد و زمانی که طعمه را گرفت سریع با دندان های نیش بلند خود شروع به خفه کردن شکار می کند البته یوزپلنگ در مواقع زیادی به علت خستگی زیاد تا حدود بیست دقیقه بعد از شکار شروع به تغذیه از طعمه نمی کند و بعد از رفع خستگی شروع به تغذیه از ران ها و قسمت پایینی لاشه و اندام داخلی از جمله جگر و اندام دارای انرژِی و قند بالا می کند برای به دست اوردن انرژِی بیشتر و دسترسی راحت تر یوز های نر کمتر از یوز های ماده اقدام به شکار می کنند .
وضعیت فعلی : سیرجمعیت یوزپلنگ اسیایی به شدت در حال نزول بوده است به طوری که که در جنگ جهانی دوم جمعتی بالغ بر 400 قلاده برای این گربه سان فرض شده بود که این امار سال های بعد توسط اسکندر فیروز به 300 قلاده بیان شد و بعد از انقلاب هم جمعیت در بیشتر منابع زیر 100 قلاده امده و جدیدترین داده بیان می کند که زیر 40 قلاده یوزپلنگ در ایران زیست می کند که تنها بین 2 تا 4 ماده در پایش های اخیر شناسایی شده اند البته به علت دسترسی نداشتن تمامی مناطق و دوربین گذاری و همینطور مهاجر بودن یوزپلنگ نمی توان با قاطعیت نظر داد اما نکته این است که طی سالیان اخیر زاد اوری یوز در برخی استان های از بین رفته و جمعیت پویا روبه کاهش است و تعداد ماده های به شدت کم شده است به خصوص اینکه یوزپلنگ برای بقای خود به شدت به جنس ماده وابسته است


خطرات و تهدیدات :
عامل انسانی : امروزه با گسترش فعالیت های انسانی در زیستگاه های یوزپلنگ جمعیت بسیار شکننده ی یوزپلنگ بیشتر به خطر افتاده و از طرف انسان اسیب های فراوانی دیده است از جمله این مشکلات شکار غیر مجاز طعمه های یوزپلنگ است که خود باعث کم شدن جمعیت طعمه یوز و ناامنی منطقه و بالطبع خارج شدن طعمه از زیستگاه و خارج شدن یوز می شود زیرا که یوز مجبور می شود به جابجایی در بین زیستگاه ها و کریدور های ناامنی که از میان انها جاده می گذرد برای پیدا کردن جفت و طعمه و حتی قلمرو ، همینطور دیگر مشکل یوزپلنگ رد شدن جاده از میان زیستگاه های طبیعی اش است با توجه به رفتار یوز در جابجایی مسافت ها طولانی و رفتار گربه سانان در گشت در قلمرو خود جاده ها امروزه باعث کشته شدن حدود 22 قلاده یوز طی 14 سال شده اند که متاسفانه بیشتر این تلفات توله های و ماده ها بوده اند که خود یکی از محلک ترین ضربه ها به جمعیت یوز در ایران است به طوری که جمعیت زاد اور به شدت کمتر شده است طی سالیان اخیر همینطور حضور گله داران در منطقه زیستی یوزپلنگ باعث پایین امدن امینت منطقه شده است و با از بین رفتن پوشش گیاهی به علت چرای بیش از حد و تعداد زیاد سگ های گله برخی زیستگاه ها جمعیت یوزپلنگ و حیات وحش کاهش یافته به ویژه انکه سگ های گله و چهارپایان عامل انتقال بیماری و موجب کمتر شدن ذخایر ابی نیز می شوند و حتی در مواردی یوزپلنگ به علت شکار شدن توسط سگ گله تلف شده است ( در پارک ملی توران ) همینطور در مناطقی مانند میاندشت شکار غیر مجاز و برداشت زیاد از اب های زیر زمینی اثرات منفی داشته و در مناطقی همچون بافق فعالیت های معدن و صنایع باعث از بین رفتن جمعیت زاد اور یوزپلنگ شده و کاهش شدید ان شده است قطعا عامل انسانی یکی از مهم ترین عوامل کم شدن جمعیت یوز در ایران است

عامل ژنتیکی : به علت کم بودن تعداد یوزپلنگ ها ذخایر ژنتیکی زیادی از این گربه سان در طبیعت نمی باشد و با توجه به نرخ زاد و ولد کم قطعا این ذخایر روبه کاهش هستند یکی از تهدیدادت یوز دراینده دورن امیزی است که موجب جزیره ای شدن یوزپلنگ می شود که خود موجب مشکلات در اناتومی یوزپلنگ ، کمتر شدن سن یوزپلنگ ها ، در خطر بودن نسبت به بیماری های ژنتیکی ، و بیماری هایی که بیشتر جمعیت نسبت به ان اسب پذیرند .



نمونه ای از گذرگاه های امن زیر گذر در اسپانیا برای نجات لینکس ایبریایی از کمیاب ترین گربه سانان جهان
چه فعالیت های باید صورت گیرد ؟ : در مرحله اول بالا بردن امنیت زیستگاه های یوزپلنگ در طبیعت افزایش تعداد محیط بانان جلوگیری از شکار غیر مجاز و ورود شکارچی به منطقه ، جلوگیری از برداشت از منابع ابی زیستگاه ، جلوگیری از ورود دامداران و گله داران به زیستگاه محافظت ساری جاده های همچون احداث زیر گذر های ( در امریکا و اسپانیا برای کاهش تصادفات جاده ای حیات وحش انجام شده و موفق هم بوده ) ، دوربین گذاری و پایش بیشتر مناطق و فعالیت های بیشتر تحقیقاتی ، قلاده گذاری یوزپلنگ و به دست اوردن یک بانک ژنی جامع از انها ، اختصاص بودجه در دسترس و کافی ، فرهنگ سازی همگانی ، و استفاده از تجربه کارشناسان خبره و دارای تجربه در این امر و الویت بندی برنامه ها ، ایجاد یک مرکز تحقیقاتی در زیستگاه یوز برای پرورش نمونه های در اسارت .
گرچه اگر اقدامات این دهه اخیر برای یوزپلنگ انجام نمی شد قطعا شاهد انقراض این گربه سان بودیم اما به بسیار بیشتر از اینها برای حفظ یوزپلنگ اسیایی نیازمندیم .

مطلب اختصاصی پارسی پت
نویسنده مطلب: پارسا حق نظری
هرگونه کپی برداری از مطلب بدون ذکر نام منبع و نویسنده غیر مجاز می باشد.